«[…] Ένας ανθρωπάκος μικρασιάτης γλυκομίλητος, κοντός, αδύνατος και μελαγχροινός, είχε στήσει μια φουφού και πάνω της ένα τηγάνι, που συνέχεια τηγάνιζε κεφτέδες για τους εργάτες. Ήταν ο πρώτος μάγερας τση νέας πόλης, ο πρώτος μαγαζάτοράς της. Τον έλεγαν Νίκο Μαυρομάτη και την πρώτη κάμαρα που χτίστηκε στο ντουρσέκι, αυτός την ήπιασε και απέ την ήκανε πραγματικό μαγέρικο. Το μαγέρικο αυτό βρίσκονταν δίπλα στη σημερινή στάση των λεωφορείων νούμερο 1 τση συγκοινωνίας Βόλου — Νέας Ιωνίας, στη στάση «Μαυρομάτη». Βλέπεις, είχε βάλει ο άνθρωπος τη σφραγίδα του και τ’ όνομά του έχει μείνει για πάντα στη νέα πολιτεία.
—Α!… έκανα γω διακόπτοντάς τον.
—Ναι, ναι… έκανε κι αυτός, γιατί κατάλαβε τι εννοούσα με το θαυμαστικό μου. Για δαύτο σου ’πα τότες πως το κατάλληλο μέρος ν’ ακούσεις την ιστορία μου ήταν εδώ.
—Βέβαια!… μουρμούρισα, μη καταλαβαίνοντας γιατί μου τα ’λεγε όλ’ αυτά.
—Το καφενείο που καθόμαστε τώρα και κουβεντιάζουμε, βρίσκεται ακριβώς στη θέση του πρώτου κείνου μαγαζιού τση Νέας Ιωνίας, του πρώτου μαγέρικου του Μαυρομάτη, που ’δωσε και τ’ όνομά του στο σημείο αυτό του «φαρδύ» δρόμου, στη στάση των λεωφορείων. Αυτή τη μαχαιριά που βλέπεις στο μάγουλο, όξω από το μαγέρικο κείνο την ήφαγα. Κι ήμουν τότες μικρό παιδί 14 χρονών […]»

Παναγιώτης Κατσιρέλος, Στάση Μαυρομάτη

​

Σμύρνη (Izmir): το μύρο των ρόδων, το Παρίσι της Ανατολής

​

 «Από τη Σμύρνη έβγαιναν οι σκοποί μας», μου λέγανε στα 1930 στα Δωδεκάνησα. Πάνω από δύο αιώνες, στη Σμύρνη συγχωνεύονταν μουσικές φερμένες από παντού. «Οι ταβέρνες εκεί είναι ανοιχτές όλες τις ώρες της μέρας και της νύχτας. Παίζουν, τρώνε καλά φαγιά, χορεύουν άλα Φράγκα, άλα Γκρέκα, άλα Τούρκα», έγραφε ο Tournefort στα 1702. Κι έναν αιώνα μετά, ο Bartholdy σημειώνει πως «για να χορέψουν οι Ρωμιοί κάθε ώρα είναι κατάλληλη. Οι ταβέρνες στη Σμύρνη και στ’ άλλα λιμάνια είναι διαρκώς γεμάτες από ανθρώπους που πίνουν, χορεύουν και τραγουδούν» […] «Η Σμύρνη άλλωστε είναι πολύ μουσική πόλη, πουθενά δεν υπάρχουν τόσες λατέρνες», παρατηρεί ο Bourgault-Ducoudray (1878). Στ’ αστικά σαλόνια τραγουδούσαν ρομάντζες με ακομπανιαμέντο πιάνου, χόρευαν καδρίλιες και λανσιέδες. Ο κοσμάκης είχε το καφέ-αμάν. Εκεί σύχναζαν οι νταήδες […[ Άριες από μελοδράματα και αμανέδες, βαλς και ζεϊμπέκικα, ευρωπαϊκή μουσική και μακάμια, όλο αυτό το πολυποίκιλο αμάλγαμα είχε πραγματικά αφήσει τα ίχνη του στα τραγούδια τα δωδεκανησιακά.

​

                                                Samuel Baud-Bovy, Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι

​

Η Σμύρνη, από τα σπουδαιότερα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου, δέχτηκε μουσικές επιρροές τόσο από τη Δύση όσο και από την Ανατολή. Ο Λάμπρος Λιάβας γράφει σχετικά: «Τα λιμάνια που αναφέραμε υπήρξαν ο χώρος όπου η μακραίωνη μουσική παράδοση του Αιγαίου πέρασε μέσ’ από τα φίλτρα της επιδράσεις ιταλικές, γαλλικές, ρουμάνικες, σέρβικες, τούρκικες, περσικές, αρμένικες και γύφτικες! Στα στενά της Σμύρνης έσμιγαν παλιές αιγαιοπελαγίτικες μπαλάντες με ιταλικές καντσονέτες, γαλλικές μελωδίες του συρμού, ρουμάνικες χόρες με σέρβικους σκοπούς και τούρκικα σαρκία. Ενώ στα καφέ-αμάν Έλληνες μουσικοί συνόδευαν Αρμένηδες τραγουδιστές και γύφτισσες χορεύτριες, μπροστά σ’ ένα κοινό που αντιπροσώπευε όλες τις φυλές της Ανατολικής Μεσογείου». […] Ταυτόχρονα, τα σμυρναίικα μουσικά συγκροτήματα περιόδευαν σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο, κάνοντας εξαγωγή της σμυρναίικης μουσικής. Διάσημοι Σμυρνιοί καλλιτέχνες εμφανίζονται συνεχώς στην Αθήνα, όπως οι Γιάννης Αλεξίου ή «Γιοβανίκας» (βιολί), Παναγιώτης Βογιατζής (βιολί), Βασίλης Κονταξής, Αναστάσιος Βελέντζας, Κοκκινάκης και η περίφημη Κιόρ Κατίνα (τραγούδι). Το ρεπερτόριό τους ήταν ιδιαίτερα πλούσιο.

​

            Από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα μουσική ακούγεται και από μηχανικά μέσα: πιανόλες, «μουσικά κουτιά», μηχανικές ορχήστρες και οι τόσο αγαπητές λατέρνες είχαν πολύ μεγάλη διάδοση. Αργότερα, με την εμφάνιση των φωνογράφων με κυλίνδρους και των γραμμοφώνων με επίπεδους δίσκους, όλα τα παραπάνω περάσανε σε δεύτερη μοίρα.

​

            Η είσοδος του 20ού αιώνα βρίσκει τη Σμύρνη σε πλήρη καλλιτεχνική ακμή. Κάθε είδους τραγούδια και μουσικές ακούγονται παντού. Μελοδραματικοί θίασοι την επισκέπτονται και τα θέατρα γνωρίζουν ημέρες δόξας. Εκατοντάδες μουσικοί έχουν συνεχή επαγγελματική δραστηριότητα. Σε δίσκους γραμμοφώνου εκείνης της εποχής, ηχογραφημένους στη Σμύρνη και στην Πόλη, συναντάμε για πρώτη φορά τον χαρακτηρισμό τραγουδιού ως «ρεμπέτικο», ώστε τα αστικά-λαϊκά τραγούδια της Σμύρνης και της Πόλης να θεωρούνται σήμερα ως τα πρώτα ρεμπέτικα.

​

Αριστομένης Καλυβιώτης, Σμύρνη, Η μουσική ζωή 1900-1922

​

Θωμάς Κοροβίνης, Μια πόλη στη λογοτεχνία: Σμύρνη, Μεταίχμιο, Αθήνα 2005,

Επιλογές από το κεφάλαιο: Μουσική και τραγούδια της Σμύρνης